Temudżyn w wyniku długotrwałych wojen, słabo udokumentowanych w źródłach, skupił w swoim ręku władzę nad kilkoma plemionami stepowymi, rozciągając również na nie nazwę Mongołowie. Po przybraniu tytułu Czyngis-chana kontynuował podboje, w latach 1202-1205 przyłączając do powstałego związku plemion także Keraitów, Najmanów oraz Tatarów. Nazwa ostatniego z wymienionych plemion stała się dla Europejczyków synonimem określenia Mongołowie – obydwa te sformułowania używane były zamiennie przez średniowiecznych kronikarzy.

W 1206 r. odbyło się wielkie zgromadzenie przywódców plemiennych – kurułtaj – podczas którego uznano władzę Czyngis-chana nad wszystkimi Mongołami. Przysięgi, jakie poddani składali wielkiemu chanowi i umowy, jakie zawierał z przywódcami poszczególnych plemion, stały się zalążkiem jasy – niezachowanego prawa imperium mongolskiego. O tym, do czego zobowiązywali się podlegli Czyngis-chanowi wodzowie dowiadujemy się między innymi z „Tajnej historii Mongołów” – najstarszej znanej kroniki tego ludu, a także z przekazów autorów muzułmańskich oraz korespondencji dyplomatycznej z możnymi Zachodu. A jednym z celów, jakie wielki chan wyznaczył swoim poddanym, było podbicie całego Świata, wszystkich krajów „od wchodu słońca do jego zachodu” (z listu wnuka Czyngis-chana, wielkiego chana Gujuka do papieża Innocentego IV).

Śmierć Czyngis-chana nie przerwała ekspansji Mongołów. W 1229 r., za panowania Ugedeja, koczownicy powrócili do Chorezmu by ponownie przyłączyć Persję, odbitą przez sułtana Dżelal ed-Dina. Również tym razem dotarli do Europy. W 1232 r. wdarli się do Gruzji, by po siedmiu latach włączyć ją do swego państwa. Dalsze działania wojenne, podejmowane w latach 1237-1242, skierowane były przeciwko Komanom, Bułgarom Wołżańsko-Kamskim, Wielkim Węgrom oraz Rusi. Państwa te na długi czas zostały uzależnione od najeźdźców. W czasie tej kampanii wojennej Mongołowie dotarli aż do Polski i Węgier. Stosunkowo niewielki oddział pod wodzą Ordy, brata Batu-chana, spustoszył Polskę, zadając jej wojskom znaczne straty, między innymi podczas bitwy pod Legnicą 9 kwietnia 1241 r. Następnie przez Morawy udał się na Węgry, by dołączyć do głównych sił mongolskich. W tym samym czasie Mongołowie nie zaprzestawali działań na wschodzie – na terenie północnych Chin i Korei. Podbili również sułtanat Ikonium, stając się bezpośrednimi sąsiadami Cesarstwa Bizantyńskiego.

Wybawieniem dla Europy stała się wieść o śmierci wielkiego chana Ugedeja, która wiosną 1242 r. dotarła do Batu-chana, kierującego kampanią wojenną na terenie Węgier. Niespodziewany odwrót Mongołów dał szansę na przegrupowanie sił i zebranie informacji o nowym wrogu, z jakim przyszło walczyć mieszkańcom Zachodu.

W relacjach średniowiecznych podróżników zwraca uwagę szczegółowy opis wyglądu zewnętrznego Mongołów. Odmienne rysy musiały być nowością dla Europejczyków, bo jak podkreślał Jan di Piano Carpini w „Historii Mongołów”: „Wygląd zewnętrzny mieszkańców różni się od wyglądu wszystkich innych ludzi”. Koczownicy ci byli średniego wzrostu, zazwyczaj szczupli. Twarze mieli szerokie, z wydatnymi kośćmi policzkowymi i płaskim nosem. Ich oczy były małe, szeroko rozstawione. Zarost raczej nikły. Kronikarze szczegółowo opisywali charakterystyczną fryzurę mężczyzn – wygolony czubek głowy, porównywany do mnisiej tonsury, wygolony pasek nad czołem oraz warkocze, zaplecione z pozostałych włosów.

Strój mongolski miał być taki sam w przypadku mężczyzn, jak i kobiet, przez co „panny [...] i młode niewiasty z wielkim trudem można odróżnić od mężczyzn” (Jan di Piano Carpini). Był to kaftan z rozcięciem na całej długości, podwójnie zawinięty na wysokości piersi i spięty sprzączkami: po lewej stronie jedną, po prawej trzema. Kaftan mógł być uszyty z bukaranu (cienkiego płótna bawełnianego lub lnianego), purpury (aksamitu) lub baldakinu (jedwabnej tkaniny przetykanej złotą nicią). Według takiego samego kroju wykonywane było odzienie zimowe – futra z włosiem na zewnątrz oraz futra z włosiem do wewnątrz. Dopełnieniem mongolskiego stroju była futrzana czapka. Odmienny strój nosiły jedynie kobiety zamężne. Można było je poznać po szerokim kaftanie, długim aż do ziemi i wysokiej czapie, zwanej boktak, o sztywnej konstrukcji obciągniętej tkaniną, a zwieńczonej piórem lub ozdobnym pręcikiem ze złota, srebra lub drewna.

Mongołowie, jak przystało na koczowników, byli doskonałymi jeźdźcami. Już od najmłodszych lat ćwiczyli zarówno jazdę konną, jak i strzelanie z łuku – i to nie tylko chłopcy, ale także dziewczynki. Wedle opisów średniowiecznych kronikarzy, każdy mongolski wojownik posiadał dwa lub trzy łuki, zwane obecnie refleksyjnymi. Do tego musiał mieć trzy kołczany strzał różnego rodzaju, do strzelania na różną odległość. Popłoch w szeregach wroga budziły strzały gwiżdżące. W czasie walki wręcz Mongołowie wykorzystywali topory, maczugi oraz włócznie z hakiem do ściągania przeciwników z konia. Możniejsi wyposażeni byli również w zakrzywione miecze jednosieczne. Bronili się kryjąc za dużymi tarczami. Pancerze koczowników przeważnie wykonywane były z utwardzonej skóry albo płytek metalowych, rzadko spotykano natomiast kolczugi. Opancerzone były również konie.

Oddział Ordy był stosunkowo niewielki – liczył około 10 tysięcy ludzi czyli jeden tumen. Mimo to zadał dotkliwy cios Polsce, podzielonej w owym czasie na skonfliktowane ze sobą księstwa dzielnicowe. Pierwsze działania rozpoznawcze zakończyły się zdobyciem przez Mongołów Sandomierza 13 lutego 1241 r. Właściwa inwazja rozpoczęła się natomiast w marcu, kiedy to główne siły uderzyły na Kraków, staczając po drodze bitwy pod Chmielnikiem oraz pod Tarczkiem, a mniejszy oddział splądrował Łęczycę i Sieradz. Po opanowaniu Krakowa 28 marca 1241 r., Mongołowie ruszyli na Śląsk, przez Racibórz oraz Opole, gdzie polskie wojska podejmowały próby oporu. Wrocław – nie licząc warownego grodu – poddał się bez walki.

Kolejne bitwy – pod Chmielnikiem, Raciborzem, Opolem – nie dawały Polakom szans na zwycięstwo, lecz miały na celu zyskanie czasu. Dzięki nim książę Henryk II Pobożny zgromadził pod Legnicą pokaźne siły, na które składały się cztery hufce – rycerstwo śląskie i wielkopolskie pod wodzą tegoż, rycerstwo górnośląskie i dolnośląskie pod wodzą księcia opolskiego Mieszka II Otyłego, rycerstwo małopolskie i wielkopolskie pod wodzą komesa Sulisława oraz rycerstwo zakonne, dowodzone przez margrabiego Bolesława Dypoldowica. Nie udało się natomiast wojskom Henryka Pobożnego połączyć z nadchodzącą z odsieczą czeską armią Wacława I.

Papież Innocenty IV rozpoczynając swój pontyfikat (1243-1254) stanął w obliczu nowego zagrożenia dla świata chrześcijańskiego. Decydując się na wysłanie misji dyplomatycznej do władcy ówczesnego „imperium zła” – Wielkiego Chana Mongołów, głowa kościoła powszechnego podejmował ogromne ryzyko. Doświadczenia ostatniego najazdu na Europę Wschodnią wskazywały raczej, że należy się skupić na wysiłku militarnym i w ten sposób dać odpór agresorom. Antycypując pozytywne efekty wyprawy papieskich posłów i chociażby sam fakt, że powrócili żywi z odległego o wiele tysięcy mil Karakorum każe nam zastanowić się nad organizacją państwa mongolskiego, które z jednej strony było śmiercionośną machiną wojenna, lecz z drugiej strony jak nigdy wcześniej pozwalało przemieszczać się po swoim ogromnym terytorium posłom i kupcom również wrażych krajów.

Osiągnięcia oręża wojsk Czyngis-chana i jego następców były imponujące. Pierwszy raz w dziejach cały Jedwabny Szlak znalazł się pod kontrolą jednego państwa. Jednakże Imperium Mongolskie zadziwiło świat nie tylko tempem podbojów i połaciami zawojowanych ziem. Utworzony w nim system administracyjny nie wykorzystał regulacji stosowanych dotychczas w podbitych krajach. Wszędzie ustanawiano własny aparat zarządzający, dzięki któremu niemalże natychmiast zunifikowano wszystkie podległe terytoria. Po etapie podboju, który był jednocześnie pacyfikacją, następowały rządy niezwykle represyjnego prawa, które egzekwowano z całą bezwzględnością. Realny spokój jaki zapanował w domenie Wielkiego Chana nazwany został już w czasach nowożytnych Pax Mongolica, bazując na antycznym terminie Pax Romana. To pozorne podobieństwo doprowadza jednak do pewnych uproszczeń. Od razu nie zauważamy bowiem niezwykle wysokiej ceny, jaką musiały zapłacić za ten pokój narody podbite i ujarzmione.

System zasad i reguł panujących w państwie mongolskim, znany pod nazwą jasa, zaczął być ustalany przez Czyngis-chana już na początku jego panowania. Nigdy nie został skodyfikowany, a poszczególne regulacje były precedensami służącymi do rozpatrywania kolejnych casusów prawnych. Jasa przewidywała tylko trzy rodzaje kar: najczęściej śmierć, wygnanie oraz konfiskatę majątku. Poddani Mongołów bali się nie tyle samych przepisów, a nieuchronności ich egzekwowania. Jasa była jednak przede wszystkim narzędziem okrutnego terroru, który paraliżował wszelkie próby zrzucenia jarzma, ale też odstraszał od dokonywania jakichkolwiek przestępstw. W szczególności występków przeciwko Mongołom i ich zaleceniom. Warto jednak zwrócić uwagę na fakty powszechnego łapówkarstwa wśród elit imperium, o którym informowali wysłannicy z Europy.

Odwrót wojsk mongolskich po zwycięstwach nad Polską i Węgrami spowodowany był najprawdopodobniej wieścią o śmierci wielkiego chana Ugedeja (11 grudnia 1241 r.), która dotarła do dowódcy kampanii wojennej, Batu-chana, wiosną 1242 r. Europa zyskała czas na zebranie sił i poznanie nowego wroga, o którym do tej pory krążyły wieści raczej mityczne, niż prawdziwe. O tym, jaki był powód nagłego i niespodziewanego wycofania się Mongołów Europejczycy wiedzieć nie mogli, tak jak nie mogli przewidzieć jak prędko przyjdzie im się ponownie zetknąć z wojowniczymi koczownikami.

Szansę na rozwiązanie problemu mongolskiego postanowił wykorzystać papież Innocenty IV, który rozpoczął swój pontyfikat w 1243 r. Na soborze powszechnym w Lyonie, zwołanym na 1245 r., wciągnął w porządek obrad kwestię tatarską. Oficjalny głos soboru miał jednak raczej charakter teoretyczny: wzywał chrześcijan do wzmocnienia obrony przed kolejnym atakiem. Większe znaczenie miały natomiast inne działania podjęte przez papieża, a więc przede wszystkim poselstwa, które zdecydował się wysłać do Mongołów jeszcze przed rozpoczęciem soboru – wiosną 1245 r. Celem tego zabiegu było w pierwszej kolejności poznanie wroga. Raczej dalekosiężną wizją było zaś zbadanie możliwości nawrócenia Mongołów na wiarę chrześcijańską, a więc tym samym, być może, pozyskania ich dla sprawy walki z muzułmanami w Ziemi Świętej.

Dużo więcej wiadomo o drugim poselstwie, któremu przewodził franciszkanin Jan di Piano Carpini, a w którego skład wchodził także Benedykt Polak oraz nieznany bliżej Czesław z Czech. Misja otrzymała od papieża list datowany na 13 marca 1245 r., a wyruszyła z Lyonu 16 kwietnia tego roku. Legaci podążyli wpierw do Pragi, a następnie za radą króla Wacława I obrali drogę przez Polskę, odwiedzając Wrocław (gdzie dołączył do misji Benedykt Polak) oraz Łęczycę. Stamtąd podążyli do Kijowa, skąd Tatarzy eskortowali ich do obozu Batu-chana nad dolną Wołgę, a dalej aż do obozu wielkiego chana w pobliżu Karakorum, stolicy imperium mongolskiego.

Listy papieskie, w które wyposażone zostało trzecie poselstwo, prowadzone przez dominikanina Andrzeja z Longjumeau, nie zachowały się. Znane są natomiast odpowiedzi, które zakonnik dostarczył Innocentemu IV po powrocie. Andrzej z Longjumeau wyruszył z Lyonu w marcu lub kwietniu 1245 r. Podążał przez kraje muzułmańskie, przekazując korespondencję kolejno sułtanom: Ismailowi w Baalbek, al-Mansurowi w Homs, Daudowi w Karnaku. Dotarł również do przywódców jakobitów i nestorian. O tym, czy nawiązał kontakty z Mongołami nie wiemy na pewno, choć istnieją ku temu przesłanki.

Skład poselstwa kierowanego przez Jana di Piano Carpini nie jest do końca jasny. Niewiele też możemy powiedzieć o nim samym. Urodził się pod koniec XII wieku w Piano Carpini koło Perugii. O jego dzieciństwie i młodości nie wiadomo nic. Niektórzy sugerują, że przed wstąpieniem do wspólnoty św. Franciszka z Asyżu mógł być rycerzem. Tezy tej nie potwierdzają jednak żadne przekazy źródłowe, a jej podstawą jest widoczna w relacji z wyprawy do Mongołów znajomość tematu uzbrojenia i taktyki wojennej. Potwierdzone informacje o życiu Jana pojawiają się dopiero w związku z jego przynależnością do zgromadzenia franciszkanów za sprawą kroniki Jordanesa di Giano, dokumentującego wczesne lata działalności zakonu. Był jednym z najdawniejszych towarzyszy św. Franciszka. Po raz pierwszy pojawia się w zapisach związanych z kapitułą generalną franciszkanów w 1221 r. Wiadomo, iż wraz z grupą mnichów przeprawił się przez Alpy do Niemiec, gdzie 8 września 1222 r. został wybrany na kustosza saskiej prowincji zakonu. Zwolniony z tego obowiązku dwa lata później, przeniósł się do Kolonii, gdzie w 1228 r. został mianowany przełożonym prowincji niemieckiej. Funkcję tą piastował do 1230 r., kiedy to oddelegowano go do Hiszpanii z misją kierowania tamtejszymi klasztorami. O tym okresie życia Jana nic nie wiadomo. Ponownie pojawia się w źródłach pisanych jako prowincjał saski między 1232 (lub 1233) a 1239 r. O tym, co działo się z Janem później, do 1245 r., kroniki milczą. Pewne jest natomiast, że wiosną tego roku wyruszył na czele poselstwa papieża Innocentego IV do Mongołów, skąd powrócił jesienią 1247 r. Warto podkreślić, że udając się na wyprawę Jan di Piano Carpini mógł mieć około 60-65 lat. Po powrocie do Lyonu przez trzy miesiące przebywał u boku papieża, spisując zapewne w tym czasie „Historię Mongołów”. Następnie udał się na dwór Ludwika IX, z misją nakłonienia go do odsunięcia w czasie wyprawy do Ziemi Świętej. W 1248 r. został mianowany arcybiskupem Baru (Antivari) w Dalmacji. Zmarł 1 sierpnia 1252 r.

Wysłannicy papieża Innocentego IV w drodze do wielkiego chana Mongołów korzystali z gościny na dworach możnych. Jan di Piano Carpini wraz z towarzyszem Czesławem Czechem najpierw udali się do Czech, a następnie za namową króla Wacława I obrali drogę prowadzącą przez Polskę i Ruś. Z Pragi zatem udali się do Wrocławia, gdzie przyjął ich Bolesław II Rogatka, zwany także Łysym. To tutaj do poselstwa dołączył Benedykt Polak. Na Śląsku być może wyprawa wzbogaciła się również o kolejnego uczestnika, C. de Bridia, choć co do jego udziału w wyprawie są jednak wątpliwości.

Z Wrocławia papiescy legaci udali się do Łęczycy, która była w owym czasie głównym ośrodkiem politycznym Księstwa Mazowieckiego. Na dworze Konrada I Mazowieckiego odbywał się właśnie zjazd książąt i dygnitarzy polskich. Byli tu obecni między innymi biskup krakowski Prandota oraz księżna krakowska Grzymisława, wdowa po Leszku Białym, a matka Bolesława V Wstydliwego. Z pewnością od polskich możnych wysłannicy papiescy mogli uzyskać istotne informacje odnośnie dalszej podróży, a także na temat samych Mongołów, do których zostali wysłani przez papieża. Inwazja mongolska siała przecież spustoszenie na tych terenach zaledwie kilka lat wcześniej. Wiosną 1241 r., a więc przed czterema laty, Tatarzy najechali Łęczycę, a niedługo później zdobyli Kraków, by następnie podążyć na Śląsk, gdzie odbyła się sławetna bitwa pod Legnicą.

Oprócz możnych polskich, na zjazd przybył także książę ruski – Wasylko Romanowicz. Książę włodzimiersko-wołyński, jako władca ziem podporządkowanych imperium mongolskiemu, również mógł udzielić posłom Innocentego IV cennych informacji. Jego starszy brat, książę Daniel Halicki, w 1245 r. wezwany został do obozu Batu-chana w celu uznania zwierzchności mongolskiej. Zapobiegawczo wysłał wcześniej posłów, by uzyskali gwarancję bezpieczeństwa dla swego władcy. Pozyskane przez nich wiadomości pozwoliły zapewnić o spokojnej drodze do tatarskiego wodza, a także zdobyć informacje na temat konieczności posiadania darów dla wszystkich kolejnych mijanych dowódców tatarskich.

Poselstwo papieża Innocentego IV do Mongołów, na którego czele stał Jan di Piano Carpini, wyruszyło z Lyonu 16 kwietnia 1245 r. Franciszkanie skierowali się najpierw na dwór Wacława I, znanego już z wcześniejszych lat i życzliwego Janowi władcy Czech. Za jego radą posłowie udali się w dalszą drogę przez ziemie polskie i ruskie. We Wrocławiu do braci Jana di Piano Carpini i Czesława Czecha dołączył polski franciszkanin Benedykt. Być może również na Śląsku poselstwo wzbogaciło się o kolejnego uczestnika – C. de Bridia – choć ani jego udział w wyprawie, ani tożsamość nie są pewne.

Z Wrocławia, z dworu księcia Bolesława II Łysego, wyprawa udała się do Łęczycy, w której odbywał się właśnie zjazd książąt i dygnitarzy polskich. Papieskie poselstwo przyjęte zostało przez księcia Konrada I Mazowieckiego życzliwie, a wsparcie udzielone przez niego i innych możnych okazało się bezcenne – bez darów w postaci futer legaci niewiele by zdziałali po dotarciu do Mongołów.

Z Łęczycy wyprawa wyruszyła na Ruś w towarzystwie księcia Wasylki Romanowicza, brata Daniela Halickiego. Goszcząc na dworze ruskich książąt franciszkanie odczytali im list od Innocentego IV, nakłaniający do powrotu do Kościoła zachodniego. Misja ta była pewnym ubocznym działaniem poselstwa papieskiego, obok głównego zadania, jakim było dotarcie do Tatarów. Do Kijowa Jan oraz jego towarzysze dotarli w towarzystwie sługi księcia włodzimiersko-halickiego, przeżywając ciężkie chwile w Daniłowie, gdzie poważnie zachorowali. Rekonstruowana trasa poselstwa z Łęczycy do Kijowa przebiega przez Zawichost, Horodło, Włodzimierz, Łuck, Peresopnicę, Zwiahel i Biełgorod.

W Kijowie bracia mniejsi zmuszeni byli zamienić konie na bardziej wytrzymałe, przystosowane do trudnych warunków panujących na wschodzie. Tutaj po raz pierwszy zmuszeni byli ofiarować dary, aby skłonić kijowskiego tysiącznika do przydzielenia koni oraz pocztu. Z Kijowa wyruszyli w dalszą drogę 3 lutego 1246 r. Ich trasa wiodła przez Kaniów nad Dnieprem. W sąsiedniej wsi, zarządzanej przez Alana zwanego Micheaszem, posłowie zostali po raz kolejny zmuszeni do ofiarowania darów. Dopiero gdy to uczynili, odprowadzono ich do pierwszej strażnicy tatarskiej. Tu także nie obyło się bez darów, podobnie jak w obozie Korenzy – bratanka Batu-chana, pierwszego mongolskiego wodza, z jakim się zetknęli. Niemożność przetłumaczenia listu papieża sprawiła, że posłowie oddelegowani zostali do obozu samego Batu, gdzie przybyli 4 kwietnia 1246 r. Obóz tegoż znajdował się nad dolną Wołgą. Po drodze wyprawa eskortowana przez strażników tatarskich przebyć musiała cały kraj Komanów, przeprawiając się kolejno przez Dniepr, Don i Wołgę. Podróżnikom zdawało się, że wszystkie te rzeki uchodzą do Morza Greckiego, zwanego też Wielkim – mylnie połączyli w jedno Morze Czarne oraz Kaspijskie.

Wyprawa Jana di Piano Carpini i Benedykta Polaka dotarła w pobliże Karakorum – stolicy Mongołów – ale nie do samego miasta. Udało się to dopiero następnemu europejskiemu podróżnikowi, Wilhelmowi Rubrukowi, około osiem lat później. Posłowie papieża Innocentego IV przyjęci zostali przez wielkiego chana Gujuka w letniej rezydencji zwanej Syra-Ordą, leżącej w odległości pół dnia drogi na południe od Karakorum. Do obozu tego wodza dotarli 22 lipca 1246 r. W tym czasie Gujuk nie był jeszcze wielkim chanem – wybrany został około miesiąc później. Mimo iż słowa papieża zostały mu przekazane zaraz po przybyciu posłów do obozu, dopiero oficjalnie sprawując urząd przyjął i wysłuchał franciszkanów, by następnie dać im odpowiedź.

Po przybyciu do Syra-Ordy wyprawa ulokowana została w osobnej jurcie, podobnie jak inne poselstwa, których było tu bardzo wiele. Jan di Piano Carpini wspomina o ponad czterech tysiącach posłów. Kilka dni po przybyciu franciszkanie byli świadkami wielkiego mongolskiego święta, trwającego cztery dni. Omyłkowo uznali ową uroczystość za kurułtaj – wybór nowego chana. W rzeczywistości intronizacja Gujuka odbyła się dużo później, 21 sierpnia 1246 r. Zanim jednak do tego doszło przyjęci zostali przez matkę Gujuka, Töregene-Katun, sprawującą regencję po śmierci wielkiego chana Ugedeja.

Posłowie papiescy byli świadkami uroczystości, podczas której Gujuk zasiadł na tronie, a która odwlekła się z powodu wielkiego gradu – z 15 na 21 sierpnia 1246 r. W czasie uczty po raz pierwszy zostali wezwani przed oblicze nowo wybranego wielkiego chana imperium mongolskiego. Polecono im spisać to, co mają do przekazania. Po kilku dniach z pomocą tłumacza przedstawili treść papieskiego posłania Gujukowi oraz obecnym w namiocie kanclerzom i zarządcom. Odpowiedź otrzymali 11 listopada 1246 r. Po przetłumaczeniu treści i sporządzeniu dwóch egzemplarzy listu – w łacinie i w języku saraceńskim – wyruszyli w drogę powrotną. Syra-Ordę opuścili 13 listopada 1246 r.

Gujuk zamierzał oddelegować do papieża dwóch posłów. Jak zanotował Jan di Piano Carpini, zasugerowano mu, że powinien zwrócić się do wielkiego chana z prośbą o wysłanie poselstwa. Franciszkanin wykazał się jednak w tej kwestii przenikliwością i wyczuciem dyplomatycznym, odmawiając zabrania tatarskich posłańców do Europy. Obawiał się przede wszystkim tego, że podczas podróży będą oni szpiegować, zbierając informacje potrzebne do kolejnego ataku. Uważał też, że gdy zobaczą niezgodę panującą na Zachodzie, nabiorą tym większej ochoty na kolejną napaść. Ponadto zdawał sobie sprawę z tego, że – jak to już bywało – mieszkańcy krajów europejskich mogą nie uszanować nietykalności posłów i zgładzić ich, co pociągnęłoby za sobą zemstę Mongołów.

Co ciekawe, Jan di Piano Carpini zanotował, że jest szansa na nawrócenie wielkiego chana Gujuka na wiarę chrześcijańską. Według słów franciszkanina był on „bardzo roztropny, niezmiernie przebiegły, bardzo poważny i dostojny w zachowaniu. Nikt nigdy nie widzi , żeby z błahej przyczyny śmiał się lub dokonał czegoś lekkomyślnie. [...] Mówili nam również chrześcijanie, którzy należeli do jego służby, iż mocno wierzą, że on może stać się chrześcijaninem”. Dowodem na to miało być zezwalanie chrześcijanom – a dokładnie nestorianom – na swobodne modły oraz działalność misyjną. Zgoła inny wydźwięk miał jednak list wielkiego chana do papieża. Nie tylko odrzucał on możliwość przyjęcia wiary chrześcijańskiej ale wręcz żądał poddania się władzy mongolskiej. Bo jak napisał Gujuk, „Z Bożej mocy wszystkie kraje od wschodu słońca do jego zachodu zostały nam przekazane. Jakże mógłby ktoś działać bez Bożego nakazu?” (pismo wielkiego chana Gujuka do papieża Innocentego IV).

Wyprawa Jana di Piano Carpini jest bez wątpienia najlepiej udokumentowanym ze wszystkich czterech poselstw wysłanych przez papieża Innocentego IV do Mongołów. Znamy aż trzy relacje z tego przedsięwzięcia. Pierwsze autorstwa samego Jana di Piano Carpini, drugie podyktowane przez jego towarzysza Benedykta Polaka, a trzecie spisane przez C. de Bridia.

„Historia Mongołów” pióra Jana di Piano Carpini zachowała się w dwóch wersjach – krótszej, składającej się z ośmiu ksiąg i dłuższej, wzbogaconej o księgę dziewiątą, będącą właściwą relacją z przebiegu wyprawy. Redakcja krótsza powstała już w czasie podróży powrotnej na podstawie tego, co zapamiętali bracia oraz zapewne na podstawie notatek, jakie sporządzali podczas pobytu w obozie wielkiego chana Mongołów. Jak wspomina autor, w drodze powrotnej do Lyonu bracia wielokrotnie zdawali relację z wyprawy, między innymi „w Polsce, Czechach i w Niemczech, w Leodium, i Kampanii”. Odwiedzili także prawdopodobnie dwór króla Beli IV na Węgrzech, co poświadcza rękopis relacji Carpiniego, zachowany w Bibliotece Narodowej w Luksemburgu, a wzbogacony o informację o spotkaniu posłów papieskich z wysłannikami króla węgierskiego do Tatarów. Pełne sprawozdanie z wyprawy Jan di Piano Carpini napisał już prawdopodobnie po powrocie do Lyonu, gdzie spędził trzy miesiące u boku papieża. Do istniejących już ośmiu rozdziałów, opisujących kraj (księga I), jego mieszkańców (księga II), ich religię (księga III), zwyczaje (księga IV), historię państwa (księga V), uzbrojenie i sposób prowadzenia wojen (księga VI), traktowanie podbitych państw (księga VII) oraz metody walki z nimi (księga VIII), dołączył księgę IX, opisującą losy wyprawy. Trafne, przejrzyście opisane i starannie uporządkowane spostrzeżenia franciszkanina stanowią swego rodzaju raport dyplomatyczny, powstały na życzenie Innocentego IV.

Poselstwa Innocentego IV w pewnym sensie przetarły szlaki i otworzyły europejskim władcom oczy na możliwość nawiązywania kontaktów czy wręcz podejmowania współpracy z dalekimi państwami azjatyckimi. Kilka lat po niezwykłej wyprawie Jana di Piano Carpini i Benedykta Polaka, kolejny franciszkanin – pochodzący z Flamandii Wilhelm Rubruk – wysłany został do wielkiego chana Mongołów, którym był w owym czasie Möngke. Tym razem inicjatorem wyprawy był król Francji, Ludwik IX Święty. Poselstwo Rubruka miało na celu zbadanie możliwości nawrócenia Mongołów i sprzymierzenia się z nimi w walce z muzułmańskimi Turkami. Wyprawa podjęta przez flamandzkiego mnicha w latach 1253-1255 zaowocowała powstaniem wnikliwego opisu imperium mongolskiego i jego mieszkańców, ich zwyczajów oraz wierzeń. Przełomowe były także obserwacje geograficzne Rubruka, zwłaszcza te dotyczące Morza Kaspijskiego, uznawanego od czasów starożytnych za zatokę Oceanu Północnego. Wilhelm Rubruk wyruszył z Konstantynopola 7 maja 1253 r. W drodze do wielkiego chana gościł na dworze Sartaka, syna Batu (Batu był głównym dowódcą w czasie mongolskiej inwazji na Europę w latach 1237-1242). Powodem tej wizyty była pogłoska, jakoby Sartak miał być ochrzczony, co pozwoliło franciszkaninowi mieć nadzieję na pomoc z jego strony. Rubruk nie potwierdził jednak tej informacji, podkreślając jednocześnie, że wódz ten jest przychylny chrześcijanom. Po trwającej prawie rok podróży, 5 kwietnia 1254 r. franciszkanin dotarł do Karakorum. Jako pierwszy Europejczyk opisał stolicę imperium mongolskiego.

Ponad dekadę później do serca imperium dotarli również Niccolò i Matteo Polo, kupcy weneccy, rozwijający w niespotykanie śmiały sposób swoje interesy na Wschodzie. Początkowo zarządzali faktorią w Konstantynopolu, następnie na Krymie. Stamtąd podjęli podróż na wschód, udając się wpierw do Saraju nad Wołgą, na dwór Berke-chana, który władał Złotą Ordą. Z powodu wojny wewnętrznej Tatarów nie mogli powrócić wprost do Konstantynopolu, ale zmuszeni byli wybrać drogę okrężną, prowadzącą przez dzisiejszy Kazachstan, Uzbekistan i Turkmenistan. W Bucharze ponownie niepokoje polityczne pokrzyżowały im plany i zmusiły do pozostania w mieście przez trzy lata. Stamtąd, wraz z posłem chana Hulagu, udali się do Kubilaj-chana, następcy Möngke. Przybyli do niego zimą 1266 r. Wielki chan Kubilaj przeniósł swoją stolicę z Karakorum do Chanbałyku, dzisiejszego Pekinu, a więc prawdopodobnie tam gościli Bracia Polo. Do Europy powrócili jako posłowie Kubilaj-chana, wioząc list do papieża. Jako że Klemens IV zmarł, poselstwo ich musiało poczekać na wybór nowej głowy Kościoła Zachodniego, Grzegorza X, co nastąpiło dopiero w 1271 r. Z listem od papieża udali się ponownie w drogę do Azji, tym razem zabierając ze sobą syna Niccolò – Marco Polo. Ich niezwykła wyprawa trwała kilka lat. Podróżowali przez ziemie dzisiejszej Armenii, Iraku, Iranu i Afganistanu. Pokonali góry Pamir, pustynię Takla Makan oraz Wielki Step. Na dwór wielkiego chana przybyli w 1275 r. i pozostali tam przez siedemnaście lat.

Powolny rozpad jedności państwa Wielkiego Chana oraz zatrzymanie triumfalnego pochodu Mongołów na Bliskim Wschodzie przez egipskich Mameluków pokazało, że dalsze postępy podbojów w Lewancie możliwe są tylko we współpracy z władcami europejskimi. Niesnaski pomiędzy potomkami Czyngis-Chana z czasem przybierały na sile. W drugiej poł. XIII wieku sukcesję przejęli potomkowie Tołuja – najmłodszego syna zdobywcy. Byli to kolejno Mongke (1251-1259) oraz jego brat Kubiłaj (1260-1294), założyciel cesarskiej dynastii Yuan w Chinach (1279-1368). Dowódcą imperialnej armii na terenie Bliskiego Wschodu był ich brat Hulagu (1253-1265), założyciel państwa Hulagidów zwanego również Ilchanidami (1256-1335). Zawsze uznawał on zwierzchnictwo swoich braci zajmujących tron Wielkiego Chana oraz walczył razem z nimi przeciwko innym potomkom Czyngis-chana. Ta najmłodsza gałąź mongolskiego rodu panującego była związana z chrześcijaństwem. Sorkaktani-beki (zm. 1252), żona Tołuja i matka trzech wymienionych powyżej braci oraz Dokuz-chatun (zm. 1265), najważniejsza żona Hulagu, wywodziły się ze wyznającego nestorianizm plemienia Kereitów. Ziemie znajdujące się pod panowaniem potomków tych chrześcijanek były ostoją kościoła wschodniego i choć żaden z nich nie przyjął wiary matek pozostali życzliwi dla wiernych. To właśnie w takich warunkach możliwa była podróż, którą odbył ujgurski mnich Bar Sauma (1245-1317), chrześcijański poddany Kubiłaja. Najpierw jako pielgrzym z dalekich Chin do ilchanidzkiego Iranu, a następnie już jako oficjalny wysłannik tamtejszego mongolskiego władcy do Europy.

Merytoryczna strona wyprawy opierała się na badaniach i wnikliwej analizie wszystkich znanych relacji, czerpiąc z wielu źródeł, a przede wszystkim z dorobku i pomocy takich autorytetów jak prof. Jerzy Strzelczyk i ks. prof. Franciszek Rosiński. Po kilku latach przygotowań, latem 2004 roku pięcioosobowa ekipa przemierzała już szlak wytyczony ponad siedem i pół wieku wcześniej. Jedynym środkiem transportu, który dawał szansę na dokładne odtworzenie trasy i trzymanie się dawnych tatarskich szlaków na terenach dzisiejszej Ukrainy, Rosji, Kazachstanu i Mongolii były specjalnie przygotowane samochody terenowe.

Jak wspomina w swoich relacjach Robert Szyjanowski najwięcej ciekawych refleksji przyniosło skonfrontowanie XIII wiecznych sprawozdań ze współczesnymi realiami:

czytanie Historia Mongalorum Carpiniego, Sprawozdania Benedykta Polaka, czy Historia Tartarorum C. de Bridia w miejscach gdzie byli posłowie, tam gdzie może nawet sporządzali swoje notatki, we wnętrzach zachowanych zabytków, czasem w prawie niezmienionym krajobrazie, a przede wszystkim tam gdzie mogliśmy obserwować życie współczesnych Mongołów, których przodków tak świetnie sportretowali franciszkanie, dawało możliwość głębszego zrozumienia optyki średniowiecznych autorów i wywoływało zadumę nad zmianami i tym jak dużo, mimo upływu tak wielkiej masy czasu zachowało się w mongolskim charakterze, ich zwyczajach, a nawet w konstrukcji sprzętów, których współcześnie używają. Doświadczenie podróży, podczas której całe 3 miesiące spędziliśmy w terenie, śpiąc w namiotach, samochodach a czasem w jurtach lub na gołej ziemi ze wszystkimi przygodami i problemami (wypadek w rosyjskiej Kałmucji, utopienie jednego z samochodów w Małym Jenisieju itp.), choć tylko relatywnie, to jednak przybliżało zrozumienie wyzwań i uczuć, jakich doświadczali Benedykt i Giovanni wiele stuleci wcześniej.