ALEKSANDER PIOTR CZEKANOWSKI (1833-1876)

Geolog, paleontolog, geograf, badacz Syberii, wypełniał białe plamy na mapach Syberii, opracował mapy geologiczne nieznanych wcześniej terenów Rosji

Ojciec Aleksandra, Wawrzyniec, był zamiłowanym entomologiem i zbieraczem owadów. Lecz to dzięki synowi – więźniowi cara Rosji, pognanemu pieszo na Syberię, nazwisko Czekanowski zostanie uwiecznione w nazwach owadów, pająków, roślin, pasma górskiego…

Aleksander Czekanowski urodził się w Krzemieńcu na Wołyniu 12 lutego 1833 r. Matka, z domu Gaztell, córka profesora Uniwersytetu Wileńskiego, zmarła, gdy Aleksander był małym chłopcem. Ojciec pracował w liceum w Krzemieńcu.

W wieku 17 lat Aleksander rozpoczął studia medyczne na Uniwersytecie w Kijowie. Bardziej jednak interesowała go geologia i nauki o Ziemi. W 1855 r. przeniósł się na Uniwersytet w Dorpacie (obecnie Tartu w Estonii). Na Wydziale Geologii był słuchaczem wykładów z mineralogii. Po ukończeniu studiów wrócił do Kijowa, gdzie porządkował zbiory tamtejszego uniwersytetu. Po wybuchu Powstania Styczniowego (1863-1864) – polskiego zrywu narodowego przeciw Rosji okupującej część Rzeczpospolitej, w związku z podejrzeniem o udział w nim, został aresztowany przez Rosjan i zesłany na Syberię. Z Kijowa pognano go pieszo do Tobolska i dalej nad rzekę Angarę. Żył w biedzie, pracując u chłopów i jednocześnie nieprzerwanie prowadząc badania naukowe.

W 1868 r. władze zwolniły Czekanowskiego z prac przymusowych i zezwoliły na przeniesienie do Irkucka. Mieszkając tam prowadził obserwacje struktur geologicznych w dolinie Angary i gór nad Bajkałem, Chamar-Daban. Wykonywał mapę geologiczną guberni irkuckiej. Te działania znalazły duże uznanie środowiska naukowego. Rosyjskie Towarzystwo Naukowe przyznało mu Złoty Medal. Wyniki swych badań i obserwacji opublikował w 1874 r. w XI tomie organu Oddziału Wschodniosyberyjskiego Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego. Materiałów było tak wiele, że wypełniły cały 400 stronicowy tom. Rosyjskie Towarzystwo Geograficzne powierzyło Czekanowskiemu kierowanie wyprawami naukowymi do obszarów wówczas bardzo słabo poznanych lub nigdy wcześniej nie badanych – białych plam na mapach Syberii pomiędzy rzekami Jenisej, Leną, a Oceanem Arktycznym. Tereny leżące na północ od górnego biegu rzeki Oleniok były w ogóle nieznane.

Aleksander Czekanowski zorganizował trzy wyprawy. Pierwszą odbył w 1873 r. w rejon Doliny Dolnej Tunguzki, gdzie między innymi odkrył pokłady węgla i grafitu. Druga, w 1874 r. obejmowała eksplorację badawczą w obszarze dorzecza rzek Oleniok i Leny. Przepłynął tratwą z prądem rzeki Oleniok 1600 km, dokąd lód nie zastąpił mu drogi. Dalej poszedł. Wrócił ze zbiorami roślin, zwierząt i skamielin. Ten obszar, niezamieszkany przez ludzi, był też celem trzeciej ekspedycji w 1875 r. Z entomologiem Zygmuntem Węglowskim, Polakiem zesłanym przez cara na Syberię, popłynęli Leną. Dotarli do rejonu, z którego Czekanowski zawrócił rok wcześniej i ruszyli dalej, aż na brzeg Oceanu Arktycznego – wybrzeże Morza Łaptiewów, którego fragment spenetrowali.

Podczas trzech wypraw, trwających po kilka miesięcy każda, ich uczestnicy przebyli łączną trasę wynoszącą około 25 tys. km. Podróżowali łodziami, lądem, wierzchem lub saniami. Efekty naukowe wypraw, prowadzonych w bardzo trudnych warunkach, kosztem zdrowia, dzięki wielkiemu zaangażowaniu, umiejętnościom organizacyjnym i wytrwałości Czekanowskiego okazały się bardzo cenne i wniosły do nauki dużą wiedzę o Syberii. Głównie prowadzili badania geologiczne, ale wyprawy przyniosły także wiele cennych obserwacji z zakresu geografii, w takich dziedzinach jak limnologia, potamologia, gleboznawstwo, geomorfologia, geografia roślin. Kierownik wypraw prowadził pomiary i obserwacje meteorologiczne i astronomiczne. Sporządzał raporty hydrograficzne. Tam, gdzie napotykał miejscową ludność, prowadził obserwacje lingwistyczne, zwyczajów, życia codziennego.

Czekanowski zebrał około 4 tys. okazów paleontologicznych, 18 tys. zoologicznych, 9 tys. botanicznych, a także szereg osobliwości etnograficznych. Akademik E.B. Schmidt w przedmowie do jego „Dziennika” pisał: „Podróże te były najbogatsze w wyniki geologiczne spośród wszystkich, jakie kiedykolwiek podejmowane były na Syberii. Bogate treściowo prace Czekanowskiego (…) przetłumaczone na wszystkie języki stały się dorobkiem nauki, a mapy opracowane przez niego w znacznym stopniu zmieniły i dopełniły mapy Azjatyckiej Rosji.”

W 1876 r. Międzynarodowy Kongres Geograficzny w Paryżu przyznał Złoty Medal za mapę wschodniej Syberii, której autorem był Czekanowski.

W tym samym roku Czekanowski wyjechał do Sztokholmu, żeby zapoznać się z materiałami ze Spitsbergenu. Po powrocie uzyskał od władz rosyjskich zezwolenie na krótki wyjazd do rodzinnego Krzemieńca. Pozwolono mu także na przybycie do St. Petersburga, gdzie pracował nad swoimi zbiorami – geograficznymi, geologicznymi, paleontologicznymi, a także kolekcją skamieniałości roślin i owadów (zbiory botaniczne i zoologiczne zostały opisane przez innych uczonych.) Stan jego zdrowia uległ pogorszeniu po przebytym wcześniej tyfusie. Bardzo mocno przeżył powrót do rodzinnych stron i zmiany, jakie zaszły przez lata. Wpływ na jego samopoczucie miały również przygnębiające warunki pogodowe w Petersburgu. Wszystko to spowodowało głęboką depresję psychiczną.

 30 października 1876 r. Czekanowski popełnił samobójstwo zażywając truciznę. W nekrologu Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego, z którym współpracował wiele lat, napisano: „Nazwisko jego, które stało się głośne nie tylko w Rosji, lecz i na zachodzie Europy pozostanie pamiętne na zawsze, jako nazwisko jednego z wybitnych pionierów wiedzy geograficznej”.

Imieniem Czekanowskiego nazwano pasmo górskie na Syberii, między rzekami Leną a Oleniok – Góry Czekanowskiego, jak również jedną z gór za Bajkałem oraz osadę w pobliżu Bracka nad Angarą. W Polsce jego imię noszą m.in. ulice w Lublinie i Zielonej Górze. Na jego cześć nazwano roślinę z okresu jurajskiego, miłorząb z rodzaju Czekanowskia oraz środkowo triasowego amonita Czekanowskites. Wśród roślin jest kilkanaście, w których nazwie znalazło się jego imię; w podobnej ilości wśród gatunków owadów, pająków i skorupiaków.

W 1976 r. Poczta Polska wydała znaczek dla uczczenia 100-nej rocznicy śmierci Aleksandra Czekanowskiego. W 2004 r. NBP wprowadził do obiegu kolekcjonerskie monety z wizerunkiem Czekanowskiego o nominałach 2 zł i 10 zł.

Zdzisław i Edyta Preisnerowie

Redakcja Monika Rogozińska

Redakcja i przygotowanie do publikacji Róża Paszkowska

Literatura:

Czarniecki S., „Aleksander Piotr Czekanowski (1833-1876) w stulecie śmierci”, Przegląd Geologiczny nr 10, 1976.

Racki G., „Aleksander Czekanowski – odkrywca trapów syberyjskich”, Przegląd Geologiczny, vol. 67, nr 10, 2019.

Sobieszczak-Marciniak M., „Aleksander Piotr Czekanowski”, [w:] „Polscy badacze Syberii”, red. Arvaniti J., Warszawa 2008.

Słabczyński W., „Polscy podróżnicy i odkrywcy”, Warszawa 1988.

Wójcik Z., „Aleksander Czekanowski: szkice o ludziach, nauce i przygodzie na Syberii”, Lublin, 1982.