BENEDYKT TADEUSZ DYBOWSKI (1833-1930)

Przyrodnik, lekarz, badacz Syberii, Kamczatki, ogromnie zasłużony dla badań Bajkału, nazywany „ojcem polskiej limnologii”

„Będąc jeszcze pacholęciem słyszałem na Litwie od powracających z Syberii wygnańców o życiu i czynach Dybowskiego. W długie zimowe wieczory wsłuchiwałem się - jakby w opowieści o Robinsonie - jak to Dybowski z Dubieckim i Kietlińskim budowali chatę w Darasuniu lub rąbali lód, by zakładać sieci dla połowu fauny Bajkału; jak to znowu Dybowski, przygotowując się do ekspedycji po Amurze, budował statek, a w końcu niósł pomoc trędowatym na Wyspach Komandorskich” – wspominał profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego Julian Talko-Hrycewicz. Dla tamtego pokolenia Benedykt Dybowski był podziwianym bohaterem.

Benedykt Tadeusz Dybowski urodził się 12 maja 1833 r. w dworze folwarku Adamaryn, należącym do średnio zamożnej polskiej szlachty herbu Nałęcz, w guberni mińskiej (obecnie Białoruś). Folwark, nazwany tak przez dziadka od imion Adam i Maria, leżał na ziemiach Rzeczpospolitej wchłoniętych przez Imperium Rosyjskie po II rozbiorze Polski w 1793 r. Rodzina wychowywała Benedykta w duchu patriotycznym. Pragnienie pomagania ludziom także wyniósł z domu. Babcia ze strony mamy, Franciszka Przysiecka, znała tajniki medycyny naturalnej, leczyła ziołami, pokazywała wnukowi, jak się je zbiera, suszy i stosuje. „Pod jej kierownictwem nabierałem powołania do zajęć leczniczych” – wspominał Benedykt Dybowski. Edukacja przyszłego lekarza odbywała się od początku w szkołach rosyjskich, prowadzonych „w duchu wybitnie antydemokratycznym i rusyfikacyjnym”. W szkole uczyły go osoby przypadkowe, mianowane na nauczycieli, nie posiadające dużej wiedzy w dziedzinie, której nauczały, pozbawione zamiłowania do przedmiotu. Wyjątkiem był nauczyciel Rodziewicz, słuchacz Uniwersytetu Moskiewskiego, biegły w matematyce i fizyce, którego zapamiętał z wdzięcznością. Od niego nauczył się wykonywania pomiarów meteorologicznych, podstaw chemii i fizyki. Benedykt odkrył też zamiłowanie do przyrody, mimo że w programie szkolnym nie było takiego przedmiotu:  „Do nauk przyrodniczych mieliśmy pociąg wielki, ale nie znajdowaliśmy ani kierowników, ani podręczników. Hodowaliśmy różne zwierzęta ssące, ptaki i ryby; założyliśmy małe akwarium w ogrodzie.”

W gimnazjum w Mińsku chłopiec należał do szkolnego koła sportowego – pływał, biegał, grał w piłkę, jeździł konno, co dobrze przygotowało go kondycyjnie do późniejszych wypraw. Studiował potem medycynę i przyrodę na Uniwersytecie w Dorpacie (dzisiaj Tartu w Estonii). Choć za pracę „O rybach słodkowodnych Inflant” otrzymał złoty medal, to za udział w pojedynku w roli sekundanta wyrzucono go z uczelni. Przeniósł się na studia do Wrocławia, potem do Berlina, gdzie napisał pracę z zakresu zoologii „Rozprawy o zjawisku partenogenezy” i na jej podstawie obronił doktorat. Po powrocie do Dorpatu miał trudności z uznaniem tego stopnia naukowego. To była kara za udział w demonstracjach narodowych w Wilnie. Dyplom doktora Uniwersytetu w  Dorpacie uzyskał dopiero na podstawie innej, czwartej już pracy, o rybach: „Próbka monograficznego ujęcia karpiowatych Inflant oraz jednoczesne zestawienie z gatunkami europejskimi tej rodziny”.

Prace Dybowskiego cieszyły się ogromnym uznaniem wśród zoologów. Otrzymał propozycję z Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, leżącego w zaborze austriackim, prowadzenia wykładów w katedrze zoologii. Tamtejsze władze państwowe zabroniły mu jednak pracy na uczelni ze względów politycznych. Za udział w patriotycznych manifestacjach w Wilnie w 1861 r. Dybowski został aresztowany i wywieziony na krótko w głąb Rosji. W 1862 r. dostał posadę adiunkta-profesora w Szkole Głównej w Warszawie.

Był pierwszym nauczycielem akademickim, który wykładał zoologię i anatomię porównawczą, po zmianie treści tych przedmiotów w następstwie ogłoszonej w 1859 r. teorii ewolucji Karola Darwina. Dybowski prowadził badania z niewiastą o nazwisku Januszkiewiczowa. Był zwolennikiem równouprawnienia kobiet, choć w połowie XIX w. dla wielu było nie do pomyślenia, żeby kobieta podjęła się pracy naukowej. W 1897 r. opublikował pracę „O kwestii tak zwanej kobiecej ze stanowiska nauk przyrodniczych”. Podkreślał w niej, że płeć piękna nie ustępuje mężczyznom pod względem zdolności intelektualnych.

Młodzieży przekazywał pasję naukową, wartości patriotyczne i społeczne. Uważał, że „zagadnienia nauki i życia społecznego zazębiają się nawzajem”2. Brał czynny udział w przygotowywaniu Powstania Styczniowego, walki o niepodległość z Imperium Rosyjskim. Był komisarzem Rządu Narodowego. Wiosną 1864 r. został aresztowany i osadzony na warszawskim Pawiaku, potem w Pawilonie X Cytadeli. Skazano go na wyrok śmierci przez powieszenie.

Dzięki wstawiennictwu niemieckich profesorów zoologów, władze zamieniły karę śmierci na 12 lat zesłania na Sybir. Drogę z Warszawy do okolic Irkucka koleją, potem konno, rozpoczął 10 sierpnia 1864 r. W więzieniu nabawił się choroby układu pokarmowego. Zmagając się z własną słabością, pomagał jako lekarz towarzyszom wędrówki. Wiosną 1865 r. dotarł na miejsce katorgi. Z Irkucka zesłańcy byli rozsyłani do pobliskich obozów przymusowej pracy. Więźniowie cara mogli wybrać miejsce pobytu. Dybowski, zmuszony do ciężkiej pracy fizycznej, chciał prowadzić obserwacje i badania fauny. Wybierał miejsca, w których spodziewał się znaleźć ciekawe okazy. Swoją pasją naukową zaraził innych towarzyszy zesłania oraz krajowców, wśród nich nawet żołnierzy i urzędników. Wszyscy chętnie pomagali mu przy organizacji badań.  Współpracował z geologami i przyrodnikami, badającymi przyrodę Syberii, których wyroki carskie przywiodły tam przed nim: Aleksandrem Czekanowskim i Janem Czerskim. Dzięki poznaniu przez nich przeszłości geologicznej regionu, Dybowski mógł obalić wcześniejsze tezy starszych badaczy, Alexandra von  Humboldta czy Alexandra Theodora von Middendorffa m.in. o tym, że Bajkał jest pozostałością fiordu Oceanu Lodowatego. Na własne życzenie, wraz z trzema innymi towarzyszami zesłania: Aleksandrem Czekanowskim, ornitologami Wiktorem Godlewskim i Alfonsem Parvexem, przeniesiony został do obozu w miejscowości Czyta. Lecząc ludzi, przygotowywał się do przeniesienia do Darasunia, gdzie planowano zbudowanie uzdrowiska. Każdy, kto tam wybudował sobie domek, a latem przeznaczał go dla kuracjuszy, zwolniony był od przymusowych robót. Benedykt Dybowski wykorzystał ten przywilej i zbudował dom. Mógł teraz poświęcić czas na leczenie ludzi, kolekcjonowanie okazów przyrodniczych oraz prace badawcze. Bezpośredni kontakt z koczowniczą ludnością Buriatów, mających osady w pobliżu Darasunia, pozwolił mu opisywać ich tryb życia, obyczaje i wierzenia. Pobyt w Kraju Zabajkalskim zakończył jesienią 1868 r.

Osiadł w miejscowości Kułtuk nad brzegiem Bajkału, skąd miał doskonałą bazę wypadową do poznawania jeziora i jego fauny. Zbiory i opracowania Dybowskiego wniosły do nauki wiele nowych informacji w tej dziedzinie. Wraz z Wiktorem Godlewskim wykonywał także pomiary głębokości i temperatury wód, określił m.in. głębokość maksymalną jeziora.

Jego wcześniejsze starania utworzenia stacji badawczej w tym regionie zaowocowały dopiero po obaleniu caratu. Nad Bajkałem powstała stacja naukowa, a jej statek badawczy otrzymał nazwę „Benedykt Dybowski”.

W 1869 r. Dybowski otrzymał możliwość wyjazdu, jako lekarz-przyrodnik, z Komisją Carską w region rzeki Amur, Ussuri, do Mandżurii i Korei, co dało mu możliwość dotarcia aż do wschodnich wybrzeży Azji. Dokonał tam licznych odkryć ichtiologicznych i ornitologicznych. Po powrocie zaplanował własną wielką wyprawę naukową. W 1872 i 1873 r. wraz z zesłańcami: ornitologiem Wiktorem Godlewskim i przyrodnikiem Michałem Jankowskim przemieszczali się dopływami rzeki Amur, eksplorowali lądem Kraj Ussuryjski – Daleki Wschód Rosji. Dotarli do Władywostoku. Następnie, w 1875 r.  Dybowski powrócił do badań nad Bajkałem.

W czerwcu 1877 r. otrzymał pozwolenie na powrót do kraju, ale żal mu było wyjeżdżać z miejsc, w których przeżył najpiękniejszy okres swego życia. Wartościowe badania naukowe w wyjątkowo trudnych warunkach przyniosły mu ogromną satysfakcję. Doceniło je Rosyjskie Towarzystwo Geograficzne. Dostał Złoty Medal oraz możliwość otrzymania od cara przydomku do nazwiska: „Bajkalski”. Przyjęcia tego zaszczytu stanowczo odmówił. Dużą liczbę okazów, szczególnie ptaków zebranych na Syberii, przekazał do Gabinetu Zoologicznego Uniwersytetu Warszawskiego.

Dybowski marzył o wyprawie badawczej na Kamczatkę. Dzięki staraniom i pomocy zaprzyjaźnionych Rosjan otrzymał posadę lekarza w Pietropawłowsku Kamczackim. Przebywał na Kamczatce od stycznia 1879 do 1883 r. W tym czasie odbył liczne podróże na wyspy Kurylskie, Komandorskie, Sachalin i  wybrzeża Oceanu Spokojnego. Podczas pobytu na Kamczatce łączył pracę lekarza z badaniami naukowymi oraz działalnością humanitarną. Organizował szpitale dla trędowatych, leczył, pomagał miejscowej ludności, m.in. zakładając hodowle zwierząt czy kupując za własne pieniądze konie i renifery dla mieszkańców Wyspy Beringa, którzy cierpieli głód. Jednocześnie niestrudzenie prowadził badania naukowe. Przywiózł wiele gatunków ptaków, z czego 80 nie było dotąd w ogóle znanych nauce.

W 1883 r. Benedykt Dybowski powrócił na stałe do kraju – otrzymał posadę wykładowcy zoologii na Uniwersytecie Lwowskim, leżącym wówczas na terenie zaboru austriackiego. Utworzył tam Instytut Zoologiczny, gdzie gromadził nie tylko swoje zbiory z wypraw na terenie Azji, ale też opracowania i materiały naukowe. Śledził na bieżąco odkrycia i dokonania innych badaczy. Zorganizował Muzeum Etnograficzno-Przyrodnicze.

W wieku 53 lat Benedykt Dybowski ożenił się z Heleną Lipnicką. Po przejściu na emeryturę urządził pracownię naukową w domu i tam kontynuował prace badawcze oraz przygotowywał publikacje. Odbywał krótkie podróże poznawcze po kraju.

Dybowski tęsknił do Syberii. I niewiele brakowało, żeby znowu znalazł się na niej przymusowo. Wybuch I wojny światowej zastał go w majątku nowogródzkim siostry, położonym na terenie Rosji. 81-letniego starca, obywatela Austrii, władze rosyjskie internowały i postanowiły zesłać na Syberię: najpierw do Irkucka, a potem dalej do Jakucji. Za Dybowskim wstawili się jednak uczeni rosyjscy. Ostatecznie do Lwowa pomogli mu wrócić Niemcy, których armia wkroczyła na tereny zagarnięte przez Rosję.

Benedykt Dybowski zmarł we Lwowie w wieku 97 lat, 30 stycznia 1930 r. Pochowany został na Cmentarzu Łyczakowskim we Lwowie.

Dybowski pozostawił po sobie około 170 prac naukowych, poświęconych głównie Syberii. Wiele gatunków zwierząt zostało nazwanych imieniem badacza, jak np. Phoca baicalensis dybowskii (foka bajkalska), Comephorus dybowskii (ryba głębinowa). Na tablicy pamiątkowej na szczycie góry Chamar-Daban, wznoszącej się pomiędzy ujściem rzeki Angary a Bajkałem, zostało wyryte m.in. nazwisko Dybowski. Górą Dybowskiego nazwano najwyższy szczyt na Wyspie Beringa. Dzięki wnikliwym obserwacjom i badaniom Bajkału otrzymał od potomnych przydomek „ojca polskiej limnologii” – nauki badającej wody zbiorników śródlądowych.

Zdzisław i Edyta Preisnerowie

Redakcja Monika Rogozińska

Redakcja i przygotowanie do publikacji Róża Paszkowska

Literatura:

Brzęk G., „Benedykt Dybowski. Życie i dzieło”, 1981.

Domaniewski J., „Benedykt Dybowski”, Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, 1954.

Dybowski B.,  „O Syberyi i Kamczatce”, cz. I, Gebethner i Wolf, Warszawa-Kraków 1912.

Dybowski B., „Pamiętnik dra Benedykta Dybowskiego od roku 1962 zacząwszy do roku 1878”, Wydawnictwo Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, Lwów 1930.

Słabczyński W., „Polscy podróżnicy i odkrywcy”, Warszawa 1988.

---