GASPAR DA GAMA (1450-1510)

Podróżnik, nawigator, współodkrywca Brazylii

„Bez Żydka z Poznania po Indji krążącego, a chrztem Gaspar da Gama, zwanego, Vasco da Gama 1498 i Kabral 1500 nie mieliby tego powodzenia w swych wyprawach, jakie on im zjednał” tak wspomina Gaspara da Gama Joachim Lelewel w swym dziele pt. „Polska. Dzieje i rzeczy jej”, wydanym w Poznaniu w 1858 r.

Gaspar da Gama, zwany czasem także Gasparem da India, urodził się prawdopodobnie ok. 1450 r. w Poznaniu (używano wówczas także nazwy Posna) w rodzinie żydowskiej. Nadano mu imię Kacper. Rodzina zmuszona była do opuszczenia miasta wskutek silnych ruchów antyżydowskich, jakie wybuchły w tym czasie. Trasa długiej ucieczki wiodła najpierw do Włoch, potem do egipskiej Aleksandrii i zakończona została w Jerozolimie. Po pewnym czasie Kacper ponownie trafił do Aleksandrii, gdzie przeszedł na islam i przybrał imię Mehmet. Stąd udał się dalej na wschód, dotarł do Goa w Indiach, gdzie zajmował się działalnością handlową, a także szpiegowaniem na rzecz tamtejszego władcy.

W ostatnich latach XV wieku do indyjskich wybrzeży dotarła wyprawa słynnego żeglarza portugalskiego Vasco da Gama. Jak wynika z relacji jednego z uczestników tej wyprawy Alvaro Velho, flota statków w drodze powrotnej z zachodniego wybrzeża Indii, zwanego Malaborskim, do Europy, zarzuciła kotwice w okolicach wyspy Angediwa, tuż przy wybrzeżu kontynentu, w odległości około 120 km od Goa. Wydarzenie to miało miejsce 23 września 1498 r. i bardzo zaważyło na późniejszych losach Kacpra. Do statków zbliżyła się łódź krajowców, wśród których był także wysokiego wzrostu Europejczyk, w wieku około 40 lat. Pozdrowił Portugalczyków poprawnie w języku włoskim i poprosił o zgodę na wejście na pokład. Przedstawił się jako wysłannik władcy Goa, który chciał ich gościć u siebie. Vasco da Gama przeczuwając niecne zamiary, kazał go pojmać i poddać torturom, aby tym zmusić Europejczyka do wyjawienia prawdy o tej wizycie. Ten przyznał się, że jest szpiegiem, a władca, jak powiedział, przygotował przykrą dla gości niespodziankę. Dowódcy wyprawy przedstawił swoją drogę od Poznania do Indii. Wyraził to w słowach: „Jestem Żydem z Królestwa Polskiego, z miasta Poznania, stolicy Wielkopolski i siedziby biskupa, znanego i silnie obwarowanego miasta, zaopatrzonego należycie w środki żywności, z którego to miasta uciekłem wraz z rodziną”.    Znał bardzo dobrze Indie, języki i obyczaje tutejszej ludności. Przydał się więc bardzo Portugalczykom. Oświadczył, że jest gotów wiernie im służyć. Otrzymał też pierwsze zadanie poprowadzenia statków na indyjskich wodach. Warunkiem jednak pozostania przy boku Vasco da Gamy było przyjęcie chrześcijaństwa, na co od razu przystał. Wraz z Portugalczykami dotarł na Cejlon, Jawę do Indochin i do wybrzeży Afryki Wschodniej. Popłynął także wraz z nim do Portugalii. Po przybyciu do Lizbony został ochrzczony i otrzymał imię Gaspar da Gama, od imienia wielkiego żeglarza, który był jego ojcem chrzestnym. Stał się ulubieńcem króla portugalskiego Emanuella III, który sowicie go obdarował i mianował dworzaninem „cavaillero de sua casa”, czyli kawalerem mojego domu.

W 1500 r. Gaspar otrzymał poważne zadanie doradcy wyprawy morskiej o charakterze handlowym do Indii, dowodzonej przez Pedro Alvareza Cabrala. Flotylla składała się z 13 okrętów, na których pokładach było łącznie ponad 1200 marynarzy. Kiedy znaleźli się na wodach Atlantyku, nastąpiła zmiana kursu, z prowadzącego wzdłuż wybrzeży Afryki, na zachodni. Przyczyną mogły być wiejące w tym kierunku wiatry i płynące tam prądy morskie. Mogła też być to świadoma decyzja Gaspara. Mógł on wiedzieć w oparciu o pisma fenickie, które wcześniej poznał, że na południe od Nowych Lądów, odkrytych przez Krzysztofa Kolumba, genueńczyka w służbie hiszpańskiej, znajduje się droga do Indii. Tak dotarli do brzegów Brazylii 22 września 1500 r. Prawdopodobnie Gaspar był pierwszym, który postawił tam swoją stopę. W miejscu wylądowania Portugalczycy wznieśli na brzegu znak Męki Pańskiej i nazwali nowo odkryty ląd Ziemią Świętego Krzyża. Nazwa Brazylia została wprowadzona później. Przez kolejne 10 dni Caravela Cabrola z Gasparem da Gama na pokładzie przemieszczała się na południe wzdłuż wybrzeży dzisiejszego stanu Santa Cruz, a potem skierowała się na wschód. Zmagania z groźnymi sztormami sprawiły, że niestety część floty spoczęła na zawsze na dnie oceanu. Pozostałe statki po raz drugi w historii opłynęły Przylądek Dobrej Nadziei. Ostatecznie tylko 6 z nich dotarło do celu, czyli do portu w Koczinie. Efektem tej wyprawy było nie tylko odkrycie Brazylii, ale też założenie pierwszej portugalskiej faktorii w Indiach. Wyprawa przyniosła także duże korzyści finansowe dla kupców.

         W 1502 r. władca Portugalii Manuel I wysłał Gaspara na trzecią już portugalską wyprawę do Indii, a drugą dowodzoną przez Vasco da Gamę.

          W latach 1505-1510 Gaspar da Gama przebywał w Indiach, gdzie oddał swoje cenne usługi dyplomatyczne wicekrólowi portugalskich posiadłości w Indiach Francisco d’Almeida i jego następcy Alfonso d’Albuquerque. W kronikach portugalskich ślad po Gasparze da Gama urywa się w roku 1510, którą to datę można uznać za datę jego śmierci.

         O dokonaniach tej barwnej postaci można znaleźć informacje w wielu kronikach Portugalczyków, dotyczących podróży morskich i odkryć geograficznych z końca XV wieku i początku XVI wieku. Pisali o nim m.in. Damiaode Goes, Joao de Baros, Lopes de Castanheda, Gaspar Correa, Heronim Osorio, Vasco da Gama, Alfonso d’Albuquerque i w swych listach król Emanuel III.

Edyta i Zdzisław Preisnerowie

Redakcja i przygotowanie do publikacji Róża Paszkowska

Literatura:

Badowski R., „Pod portugalską banderą”, 1998.

Magowska A., „Walka o pieprz i cukier, czyli portugalskie epizody w życiu poznaniaków w erze wielkich odkryć geograficznych”, Kronika Miasta Poznania, tom 78, nr 3, 2010.

Olszewicz B., „Gaspar da Gama. Żyd poznański w Indiach XV w.”, Poznań 1931.

Słabczyński W., „Polscy podróżnicy i odkrywcy”, Warszawa 1988.