JAN CZERSKI (1845-1892)

Geolog, paleontolog, niestrudzony badacz Syberii, pionier badań obszarów pomiędzy wielkimi rzekami syberyjskimi: Indygirka i Kołyma

Był jednym z najwybitniejszych badaczy Syberii – twierdzą niektórzy rosyjscy uczeni o Janie Czerskim, który za udział w Powstaniu Styczniowym przeciw Rosji zesłany został jako więzień cara na antypody imperium. Jego badania dotyczące Bajkału „stały się podwalinami pod naukę o rozwoju tektonicznym całego kontynentu azjatyckiego, a badania gór wznoszących się nad Bajkałem przywiodły go po raz pierwszy w historii nauki światowej ku ideom geomorfologii ewolucyjnej” – twierdził wybitny geograf radziecki L.S. Berg. Według kronikarzy Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego ten przypędzony na Syberię przybysz – choć samouk – wnikliwością swoich badań przerósł największych badaczy krajowych.

Nie dziwi zatem fakt, że nazwisko Jana Czerskiego można znaleźć obecnie na mapach Syberii. Jest Góra i są Góry Czerskiego, Szczyt Czerskiego, Dolina Czerskiego, miasto Czerski nad rzeką Kołymą w Jakucji. Są ulice Czerskiego w Polsce, na Ukrainie, Białorusi, Moskwie, Irkucku…

Jan Czerski urodził się 15 maja 1845 r. w polskiej rodzinie ziemiańskiej, w majątku Swołna w ówczesnej guberni witebskiej. Ojciec wcześnie go osierocił. Matka, dbając o wykształcenie dzieci, wysłała syna do Carskiego Instytutu Szlacheckiego w Wilnie. Naukę przerwał wybuch Powstania Styczniowego w 1863 r. Za udział w nim, zaledwie osiemnastoletni Jan został zesłany na Syberię, do miejscowości Omsk i wcielony do armii rosyjskiej.

Początkowo był zwykłym szeregowcem, potem pomocnikiem oficerskim, a gdy odkryto jego zdolności do języków obcych (znał biegle niemiecki i francuski, który wyniósł z wychowania w domu) i wysoko oceniono poziom inteligencji, powierzono mu nadzór nad biblioteką wojskową. Czerski mógł tam dokształcać się, mając dostęp do dzieł rosyjskich geologów, mineralogów i paleontologów. Wielkie wrażenie zrobiły na nim książki Karola Darwina, dostępne w małej garnizonowej bibliotece, które właśnie nieco wcześniej zostały przetłumaczone na język rosyjski. Dzięki staraniom rosyjskiego geografa i geologa Georgija Nikołajewicza Potanina, z którym się zaprzyjaźnił, Czerski mógł pozwolić sobie na badania geologiczne wokół Omska, a nawet dostał zezwolenie na zorganizowanie wycieczek naukowych w górę rzeki Om i w dół rzeki Irtysz. Część zebranych okazów kopalnych roślin i zwierząt wysłał w 1867 r. do Towarzystwa Przyrodników w Moskwie. Jego członkowie odmówili mu jednak współpracy ze względu na fakt bycia zesłańcem.

Zbiorami, które Czerski zebrał podczas swych wypraw i które zgromadził w stworzonym przez siebie niewielkim muzeum geologicznym, jak i nim samym, zainteresował się znany rosyjski podróżnik i przyrodnik Alexander Theodor von Middendorf. Prawdopodobnie dzięki jego wstawiennictwu, Czerski, po pięciu latach służby wojskowej, został z niej zwolniony ze względu na zły stan zdrowia. Otrzymał jednak zakaz opuszczania Omska. Wielki pasjonat przyrody, zarobkował wówczas jako korepetytor, a także jako pracownik prosektorium. Jednocześnie kontynuował swoje krótkie wycieczki w dół Irtysza, kolekcjonując okazy geologiczne.

Starania uczonych, skupionych wokół Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego w Irkucku, spowodowały przeniesienie Jana Czerskiego do tego miasta. Spotkał tam innych polskich zesłańców, m. in. wybitnych uczonych, badaczy Syberii: geologa Aleksandra Czekanowskiego oraz lekarza, zoologa Benedykta Dybowskiego. Wzbogacał swą wiedzę i rozwijał działalność naukową dzięki ich opiece oraz bogato wyposażonej bibliotece i muzeum Towarzystwa. Otrzymał posadę bibliotekarza, co pozwoliło mu uzyskać niezbędne środki potrzebne do życia. Zajmował się także wykopaliskami archeologicznymi prowadzonymi w obwodzie irkuckim. Owocem tych prac było znalezienie wielu kamiennych narzędzi i kości różnych gatunków zwierząt. Tereny w pobliżu Irkucka, gdzie znaleziono osady pierwotnych ludzi, zostały nazwane później Stanowiskiem Archeologicznym Czerskiego.

W 1873 r. Jan Czerski wraz z innym zesłańcem, Mikołajem Hartungiem, botanikiem i entomologiem, odbył wyprawę badawczą w Góry Sajany. Podróżnicy zbadali budowę geologiczną tych gór, a dzięki zebranym danym, można było poprawić istniejące już mapy tego regionu. W 1875 i 1876 r. Rosyjskie Towarzystwo Geograficzne zleciło naukowcowi przeprowadzenie badań geologicznych w Jaskini Niżnieudińskiej, a potem w dolinie Irkutu.

Najbardziej znane są wyprawy do regionu Jeziora Bajkał. Podczas nich Czerski badał wybrzeże jeziora, wypływał na kilkanaście kilometrów w głąb jego dopływów, zbierał okazy obumarłych roślin i zwierząt, obliczał wysokości gór nadbrzeżnych, badał wyspę Olchon. Opracował pierwszą geologiczną mapę wybrzeża Bajkału. Bardzo dobrze poznał Góry Bajkalskie.

Akademia Nauk w Petersburgu za prace badawcze w tym regionie oraz opracowanie mapy wręczyła Janowi Czerskiemu Złoty Medal oraz roczną pensję. Niestety, wskutek zmian personalnych w zarządzie wspomnianego Towarzystwa, badacz przestał otrzymywać pieniądze na wyprawy, a wszystkie jego projekty były odrzucane. Zazdrośni koledzy krytykowali go za to, że nie ma wykształcenia i jest tylko samoukiem oraz wydaje zbyt dużo publikacji, jak na zesłańca. Narastający konflikt doprowadził badacza do rozstroju nerwowego i ujawnienia się choroby serca.

W 1881 r. Czerski i Mikołaj Witkowski – archeolog, również zesłaniec, mimo złych stosunków z zarządem Towarzystwa Geograficznego, zdobyli fundusze na kolejną wyprawę, której celem było dorzecze rzeki Selengi. Po powrocie z tej ekspedycji Czerski wydał kolejne duże dzieło o Bajkale, gdzie przedstawił genezę jeziora i budowę geologiczną Wschodniej Syberii. Stosunki z Towarzystwem pogorszyły się jednak tak bardzo, że naukowiec postanowił opuścić jego szeregi. Mając na utrzymaniu żonę i syna, zmuszony był pracować jako sprzedawca w sklepie spożywczym.

Po ponad roku otrzymał propozycję przeprowadzenia badań geologicznych wzdłuż drogi pocztowej z Irkucka do Uralu. Osobiste przekazanie sprawozdania z nich w Petersburgu oznaczało jednocześnie zwolnienie z zesłania. Po zaprezentowaniu wyników badań i obserwacji naukowiec Władimir Afanasjew Obruczew nazwał je „ogromnym krokiem naprzód w porównaniu z obowiązującymi wówczas poglądami”. Pracami Czerskiego zainteresowały się wtedy różne środowiska naukowe, dla których stał się znawcą i ekspertem w dziedzinie geologii i paleontologii Syberii. W Petersburgu otrzymał posadę w Muzeum Zoologicznym Akademii Nauk, gdzie pracował sześć lat, jednocześnie uczestnicząc aktywnie w życiu naukowym i publikując kolejne prace.

Rok 1890 przyniósł naukowcowi zlecenie zbadania północnej części Syberii Wschodniej, szczególnie regionów rzek Kołymy, Indygirki i Jany. Mimo złego stanu zdrowia, badacz z zapałem podjął się tego wyzwania. Na początku lutego 1891 r. wraz z żoną i synem wyruszył z Petersburga, przez Moskwę do Jakucka. Mimo, że chore serce dawało znać o sobie, Czerski ruszył dalej na Kołymę, przez łańcuch górski, który dziś nosi nazwę Gór Czerskiego. Zima zastała badacza z żoną i 11-letnim wówczas synem Aleksandrem w osadzie Wierchniekołymsk. Stan jego zdrowia stale pogarszał się. Panowały niskie temperatury, dochodzące do -40^oC. Region ten obecnie uznawany jest za biegun zimna półkuli północnej. W miejscowości Ojmiakon, w górnym biegu rzeki Indygirka, odnotowano rekordowo niską temperaturę -71^oC.

31 maja 1892 r., mimo osłabienia, Czerski wraz z żoną i synem wyruszył łodzią w dół Kołymy. Cały czas prowadził badania, kreślił mapy i pisał sprawozdania. Ostatnia mapa, nakreślona przez naukowca, przedstawia region Indygirki i Kołymy. Czerski wiedział, że umiera. Zwrócił się listownie do swojego zleceniodawcy, Rosyjskiej Akademii Nauk. W „Liście otwartym do Akademii” poinformował, że w przypadku jego śmierci prace badawcze doprowadzi do końca jego żona. Tak też się stało.

Ponad trzy tygodnie od wypłynięcia, w nocy 25 czerwca 1892 r., Jan Czerski zmarł w łodzi, w której podróżował. Żona Maria i syn Aleksander pochowali go nad Kołymą w miejscu, w którym stoi dziś wioska Kołomyskoje.

Na wieść o śmierci Jana Czerskiego, kolega badacza z Towarzystwa Geograficznego Michaił Nikołajewicz Zagoskin powiedział: „Tylko dzięki takim ludziom nauka może postępować naprzód”.

Grób Jana Czerskiego od początku otaczany był szczególną czcią przez mieszkańców tundry. I tak jest do dziś. W 1947 r. z inicjatywy Rosjanina A. E. Lelikowa, pełniącego funkcję Naczelnika Kołymsko-Indygirskiego Towarzystwa Żeglugowego, postawiono na grobie obelisk z dwiema tablicami w języku rosyjskim: "Wybitnemu badaczowi Syberii, Kołymy, Indygirki i Jany, geologowi i geografowi Iwanowi Diementiewiczowi Czerskiemu wdzięczni potomkowie" oraz polskim: "I. D. Czerski od wdzięcznych potomków". W 2009 r. z inicjatywy Romana Koperskiego pięciu Polaków przywiozło z Polski tablicę z brązu, którą za zgodą mieszkańców i władz miejscowości Kołomyskoje uroczyście zawieszono na obelisku: „Wielkiemu polskiemu uczonemu Janowi Czerskiemu w 110 rocznice śmierci – Rodacy”.

Imieniem Jana Czerskiego został nazwany łańcuch górski w Jakucji. Góry Czerskiego ciągną się od dolnego biegu Jany na północnym zachodzie do górnego biegu Kołymy na południowym wschodzie. Istnieje również Góra Czerskiego – najwyższy szczyt Gór Bajkalskich (2588 m n.p.m.) oraz Szczyt Czerskiego – jeden z najwyższych wierzchołków Gór Chamar-Daban nad Bajkałem (2090 m n.p.m.). U stóp Sajanów rozciąga się natomiast Dolina Czerskiego. Nieopodal Irkucka mieści się wspomniane już Stanowisko Archeologiczne Czerskiego. Jest i miasto Czerski, zlokalizowane nad Kołymą. Liczne są także ulice jego imienia – w Polsce, Rosji, Białorusi, Ukrainie i Litwie.

Zdzisław i Edyta Preisnerowie

Współpraca Monika Rogozińska

Redakcja i przygotowanie do publikacji Róża Paszkowska

Literatura:

Revzin G., Gruchała S., „O Janie Czerskim”, Warszawa 1954.

Słabczyński W., „Polscy podróżnicy i odkrywcy”, Warszawa 1988.

Wójcik Z., „Jan Czerski. Polski badacz Syberii”, Lublin 1986.