JAN STANISŁAW KUBARY (1846-1896)

Podróżnik i badacz kultur Oceanii. Pionier badań Mikronezji.

Jego opisy etnograficzne należały do pierwszych tak szczegółowych relacji z tej części Oceanii.

Jan Stanisław Kubary urodził się w Warszawie, znajdującej się w zaborze rosyjskim podczas podziału Polski miedzy sąsiednie państwa: Prusy, Rosję i Austrię. W mieście tym studiował medycynę. W wieku 17 lat, w 1863 r., wziął udział w Powstaniu Styczniowym przeciw Rosjanom. Chcąc uniknąć zesłania na Syberię wplątał się w sidła carskiej tajnej policji, zobowiązując się do podjęcia działalności agenturalnej. Żeby uciec od tych fatalnych kontaktów i od podejrzeń swych bliskich, w 1868 r. uciekł z Warszawy i pieszo poszedł do Berlina.

Potem dotarł do Hamburga, gdzie poznał bogatego armatora – Johanna Cezarego Godeffroya. Posiadacz kilku stacji handlowych na Pacyfiku wykazywał zainteresowania naukowe. Był właścicielem muzeum specjalizującego się w kolekcjonowaniu zbiorów etnograficznych i przyrodniczych. Do ich pozyskiwania zatrudniał specjalnych ajentów, z którymi podpisywał 5-letnie kontrakty. Taką właśnie pracę zaproponował Kubaremu. Jan Stanisław Kubary wypłynął z Hamburga 1 maja 1869 r. na pokładzie statku „Wandrahm”. W kontrakcie zobowiązał się do wyjazdu na wyspy Oceanii, w celu zbierania  „egzotycznych” okazów. Od tej chwili stał się więc profesjonalnym kolekcjonerem, ale też badaczem świata „wysp mórz południowych”.

Choć odwiedzał wiele archipelagów Oceanii, to najdłużej i szczególnie intensywnie penetrował atole Mikronezji: Wyspy Marshalla, Karoliny, w tym wyspę Jap, archipelag Palau, Ponape, Truk.

Na wyspach Oceanii spędził 28 lat, kilkukrotnie powracając na krótko do Europy. Odwiedzał przy okazji Lwów (w 1875 i 1894 r.), a także Kraków (w 1891 r.) leżący wówczas w zaborze austriackim. Nie znalazłszy tu możliwości stabilizacji zdecydował się jednak na powrót na Oceanię. Przemieszczając się pomiędzy wyspami prowadził badania etnograficzne, przyrodnicze i archeologiczne. Opracowywał słowniki lokalnych języków i ustalał nazwy wysp zgodne z tubylczą nomenklaturą. Szkicował i poprawiał mapy. A ponadto, korzystając z wiedzy zdobytej na nieukończonych studiach, leczył wyspiarzy, zjednując sobie dzięki temu ich przychylność.

Ostatnie lata swego życia Kubary spędził na Mikronezji. Prowadził plantację na wyspie Ponape, gdzie mieszkał z żoną - Anną Yelliot, córką misjonarza-metodysty i tubylczej córki wodza. Zmarł 9 października 1896 r., prawdopodobnie na atak serca. Jego działalność na tym terenie upamiętnia okolicznościowa tablica z odlanym w brązie popiersiem.

Zasługi Jana Stanisława Kubarego dla badań Mikronezji były i są ogromne. Zebrane przez niego eksponaty znajdują się dziś w niemieckich muzeach Hamburga, Lipska, i Berlina. Ukazują dawną kulturę materialną i artystyczną wyspiarzy, należą do niezwykle cenionych obiektów. Podobnie rzecz się ma, jeśli chodzi o jego raporty nadsyłane z Oceanii do Europy. W sposób bardzo dokładny, systematyczny i dociekliwy opisują najróżnorodniejsze aspekty tubylczych kultur. Świetna znajomość miejscowych języków, długie pobyty na poszczególnych wyspach oraz bliskie więzy współpracy z krajowcami były tymi czynnikami, które sprawiały, iż informacje zdobywane przez Kubarego posiadały znaczną wartość, gdyż ukazywały Europejczykom świat całkowicie nieznanej im kultury. Stąd też i dzisiaj trudno wyobrazić sobie kogokolwiek zajmującego się tymi archipelagami, kto to nie musiałby sięgnąć do sprawozdań etnograficznych Kubarego. Wprawdzie jego obserwacje i notatki terenowe nie odegrały tak znaczącej roli w kształtowaniu się społecznej antropologii, jak słynne dzieła Bronisława Malinowskiego, to jednak wartość informacyjna i dokumentacyjna zapisków i publikacji pióra Kubarego jest także doniosła. Z jego prac wyłania się obraz codziennego życia mikronezyjskich żeglarzy, rolników, rybaków i rękodzielników, który wkrótce po śmierci Kubarego uległ gwałtownym zmianom, wywołanym przez administrację kolonialną i coraz bardziej intensywne kontakty tych wysp ze światem zewnętrznym.

         Badania Kubarego na Mikronezji miały pionierski charakter. Jego kolekcje artefaktów tubylczej kultury jak i szczegółowe opisy etnograficzne należały do pierwszych tak precyzyjnych relacji z tej części Oceanii, która – w przeciwieństwie do Polinezji – była dość słabo penetrowana przez europejskich podróżników. Był także Kubary pionierem dokumentacji fotograficznej i rysunkowej dotyczącej architektury, zwyczajów lokalnych, życia codziennego i postaci tubylczego społeczeństwa. Początkowo zainteresował się przede wszystkim miejscową kulturą materialną: budownictwem, żeglarstwem, tubylczymi płacidłami, w tym słynnymi gigantycznymi kręgami kamiennymi z wyspy Jap, pochówkami czy tatuażem. W miarę lat jego zainteresowania obejmować zaczęły i te sfery kultury, których poznanie wymaga dobrej znajomości lokalnych języków, zdobycia zaufania tubylców i umiejętności współżycia z obcym otoczeniem. Dzięki tym umiejętnościom oraz pasji badawczej Kubary mógł także wniknąć w tajniki miejscowego prawa zwyczajowego, religii czy też stosunków społecznych.

Zainteresowania badacza nie ograniczały się jednak tylko do sfery etnografii, ale obejmowały także studia przyrodnicze oraz geograficzne. Jego szczegółowe mapy poszczególnych wysp i atoli Mikronezji były pierwszymi tak dokładnymi i fachowo wykonanymi kartogramami, które wykorzystywane były przez wielu podróżników i żeglarzy odwiedzających te wyspy już w wiele lat po śmierci Kubarego. 

Jego dorobek naukowy oraz relacje z blisko 26-letniego pobytu na wyspach Mikronezji są dziś bardzo mało znane, a to z tego względu na fakt, iż były w większości publikowane za życia Kubarego w Niemczech i to w specjalistycznych wydawnictwach etnograficznych i muzealnych. Dotychczasowe pomysły, aby choćby część jego dorobku przybliżyć naszym czasom, spełzły na niczym. Wyjątkiem jest książka K. Wypycha z 1969 r. pt. „Cieniu Fe. Śladami Jana Stanisława Kubarego” (Wrocław, Wyd. PTL), której autor dość dokładnie rekonstruuje dzieje pobytu Kubarego na Mikronezji oraz przytacza listę głównych polskich i niemieckich publikacji autorstwa tego badacza.

Jana Stanisława Kubarego upamiętnia szczyt Mount Kubari w pasmie Finisterre na Nowej Gwinei (1252 m n.p.m.), a także jedna z wysp w atolu Ailinglapalap w archipelagu Marshalla. Jego nazwisko znalazło się w łacińskich nazwach kilku gatunków ptaków: wrony mariańskiej (Corvus kubaryi), wachlarzówki łuskowanej (Rhipidura kubaryi) i wyspiarki karolińskiej (Gallicolumba kubaryi).

Aleksander Posern-Zieliński, prof. dr. hab

Redakcja i przygotowanie do publikacji Róża Paszkowska

Literatura:
Kubary J., „Wyspy ciepłych mórz: Jana Stanisława Kubarego notaty z podróży po Mikronezji”, Warszawa 1997.
Słabczyński W., „Na wyspach Pacyfiku: o Janie Kubarym badaczu Oceanii”, Warszawa 1956.
Smolińska L., Sroka M., „Wielcy znani i nieznani”, Warszawa 1988.
Wypych K., „Cieniu Fe. Śladami Jana Stanisława Kubarego”, Wrocław 1969.