+PAWEŁ EDMUND STRZELECKI (1797-1873)

Podróżnik, wszechstronny badacz, odkrywca;działał w Australii, na wyspach Pacyfiku, w Ameryce Północnej i Południowej oraz w Azji Południowo-Wschodniej

Choć odkryje złoto w Australii i na Tasmanii, za bardziej cenną będzie uważał wiedzę.

Paweł Edmund Strzelecki urodził się 20 lipca 1797 r. w Głuszynie niedaleko Poznania, na ziemiach, które w wyniku rozbiorów znalazły się pod panowaniem Prus. Był synem zubożałego szlachcica, dzierżawcy niemieckiego majątku. Wziął czynny udział w Powstaniu Listopadowym w 1830 r. – narodowym powstaniu przeciw Rosji okupującej inną część Polski, co sprawiło, że rok później musiał opuścić ojczyznę. Niektórzy uważają, iż powodem tej decyzji mógł być też brak zgody ojca ukochanej Aleksandry Turno na ślub. Namiętny i niemajętny młodzieniec nie mógł zostać mężem jego ślicznej córki. Próba ucieczki zakochanej pary została udaremniona i zakończona chłostą 23-letniego przyszłego odkrywcy złota w dalekich krainach.

W Anglii Strzelecki podjął studia geologiczne, które dobrze przygotowały go do późniejszej działalności. Dwa dni po swoich 37 przybył do Nowego Jorku i natychmiast rozpoczął podróż i badania na terenie USA. Był w Bostonie, Filadelfii, Baltimore, Waszyngtonie. Odwiedził miejsca związane z pobytem bohaterów narodowych: Tadeusza Kościuszki i Kazimierza Pułaskiego. Prowadził badania geologiczne w Appalachach, agrotechniczne na farmach kilku stanów wschodniej części kraju. Granicę z Kanadą przekroczył w okolicy Niagary i działał w Ontario (gdzie m. in. odkrył złoża miedzi), Quebecku, Montrealu i Toronto. Badania etnograficzne prowadził u Indian z plemienia Huronów. Dotarł także na Wielkie Antyle, Kubę, a także do Meksyku.

Na początku 1836 r. przybył do Brazylii. Badał surowce mineralne w Minas Gerais, a przy okazji prowadził obserwacje etnograficzne wśród miejscowych Indian oraz meteorologiczne w Rio de Janeiro i São Paulo. Wzdłuż rzeki La Plata powędrował na południowy wschód i dotarł do Buenos Aires w Argentynie oraz Montevideo w Urugwaju. Gromadził materiały do książki dotyczącej często niegodziwego traktowania miejscowej ludności przez kolonistów europejskich.

Kolejnym etapem działalności eksploracyjnej była podróż po niektórych archipelagach Wysp Pacyfiku. 20 lipca 1838 r. na pokładzie statku „Fly” wypłynął z chilijskiego portu Valparaiso. Dotarł na Markizy w Polinezji Francuskiej, a potem na Hawaje, znane wtedy jako wyspy Sandwich. Na wyspie Hawaii przeprowadził badania na wulkanach Mauna Loa i Kilauea. Powrócił na południe, odwiedził Tahiti, wyspy Gambiera, a także Królestwo Tonga.

Na początku 1839 r. przez trzy miesiące przebywał na Nowej Zelandii prowadząc badania wśród Maorysów. Następnie udał się do Australii, zwanej wtedy Nową Południową Walią. 25 kwietnia dotarł do Sydney. Lokalna „Sydney Gazette”, informując czytelników o przybyciu badacza, przekręciła trudne do wymówienia nazwisko, określając Polaka jako „hrabia Traliski”. Ten okres życia Strzeleckiego jest najlepiej udokumentowany i to właśnie z Australią przede wszystkim kojarzone jest jego nazwisko, uwiecznione przez nazwy geograficzne. Badania rozpoczął od południowego odcinka Wielkich Gór Wododziałowych, gdzie m.in. odkrył ich najwyższe pasmo – Góry Śnieżne. Wszedł na najwyższy szczyt kontynentu, mierzący 2229 m n.p.m. i nazwał go Górą Kościuszki dla uczczenia o pół wieku starszego od niego bohatera walk o niepodległość Polski i Stanów Zjednoczonych. „Oto kwiat z najwyższego szczytu tego kontynentu. Niechaj przypomina ci zawsze o wolności, patriotyzmie i miłości” – pisał w liście do ukochanej Adyny, wkładając tę pamiątkę do koperty. Na cześć uwielbianej kobiety nazwał w Górach Błękitnych inny szczyt Górą Adyny (Mount Adine).

Prowadził obserwacje żyznej krainy Gippsland, odkrył złoża węgla brunatnego w dolinie Latrobe, a w okręgu Wellington i dolinie Clwydd pierwsze w Australii złoto. O tym ostatnim odkryciu powiadomił władze administracyjne kraju, które zażyczyły sobie, aby ten fakt utrzymać w tajemnicy, gdyż obawiano się niepokojów społecznych i dezorganizacji nowej, powoli kształtującej się gospodarki.

 24 lipca 1840 r. przypłynął na Tasmanię, nazywaną wówczas Ziemią Van Diemena, gdzie rozpoczął badania geologiczne. Odkrył w kilku miejscach złoża węgla, rud miedzi i złotodajnego kwarcu. Poczynił szereg istotnych wskazówek dotyczących nawadniania obszarów rolnych. Pod koniec 1841 r. na statku „Beagle” wziął udział w dwumiesięcznej wyprawie do Cieśniny Bassa. Po dwóch latach spędzonych na Tasmanii powrócił do Australii i podróżował w głąb kontynentu. Dotarł m.in. do źródeł Murray – największej rzeki Australii.

Australię opuścił po czterech latach pobytu i udał się do Azji Południowo-Wschodniej. Odwiedził Archipelag Malajski, Brunei, potem udał się na Daleki Wschód. Prowadził obserwacje gleboznawcze, meteorologiczne, etnograficzne. Nie zachowały się niestety publikacje i dokumenty z tego okresu.  Kolejnym etapem jego podróży były Filipiny, a potem Kanton i Hongkong. W drogę powrotną do Europy, do Londynu, udał się przez Singapur i Suez.

Dwa lata po powrocie opublikował w Londynie dzieło „Phisical Description of New South Wales and Van Diemen’s Land” („Fizyczny opis Nowej Południowej Walii i Ziemi van Diemena”), za które w 1846 r. uhonorowany został Złotym Medalem Royal Geographical Society. Trzy lata później był jednym z pierwszych cywili uhonorowanych jednym z najważniejszych odznaczeń  brytyjskich – Orderem Łaźni (The Most Honourable Order of the Bath). Na terenie Irlandii wdzięczność i szacunek przyniosła mu działalność filantropijna i humanitarna w okresie wielkiego głodu. W tym czasie nawiązał liczne kontakty z największymi uczonymi angielskimi. W 1853 r. za wielkie osiągnięcia i wiedzę w zakresie fizyki Ziemi Strzelecki został członkiem rzeczywistym Królewskiego Towarzystwa Geograficznego (Royal Geographical Society), a także Royal Society, pełniącego rolę brytyjskiej akademii nauk. Uniwersytet w Oxfordzie wyróżnił go doktoratem honorowym. Cztery lata przed śmiercią otrzymał od królowej Wiktorii szlachectwo wraz z Orderem i tytułem Rycerza św. Michała i św. Jerzego (The Most Distinguished Order of Saint Michael and Saint George).

Nigdy się nie ożenił. Wierny miłości do Adyny, korespondował z nią przez ćwierć wieku aż do... spotkania w Paryżu w połowie lat 40. Romantyczne wyobrażenia nie przetrwały próby rzeczywistości.

Sir Paweł Edmund Strzelecki umarł w Londynie 6 października 1873 r. i tam został pochowany. Swoje dokumenty, listy oraz pamiętnik z podróży nakazał spalić – co wykonano. Jego prochy przeniesiono ponad 100 lat później do Krypty Zasłużonych Wielkopolan w kościele św. Wojciecha w Poznaniu.

 Nazwisko Strzeleckiego nosi kilka obiektów geograficznych. Góra Strzeleckiego (Strzelecki Mountain) o wysokości 636 m n.p.m. znajduje się w paśmie Growford na północ od Barrow Creek w Australii. Na Wyspie Flindersa granitowy szczyt o wysokości 778 m n.p.m. nosi nazwę Szczytu Strzeleckiego (Strzelecki Peak). Jedna z okresowych rzek Australii Południowej, przy skraju Pustyni Sturt, ma nazwę Strzelecki Creek. Jego nazwisko noszą także miejscowość, pustynia i zatoka, a także organizmy żywe: skorupiak Pleurotomaria Strzeleckiana i trylobit Brachymetopus Strzelecki.

W 1988 r. w Australijskich Alpach w miejscowości Jindabyne odsłonięto pomnik Strzeleckiego z napisem: Sir Paweł Edmund Strzelecki 1797-1873 The Polish Explorer of Australia. W 1997 r. Narodowy Bank Polski wyemitował komplet monet z okazji 200 rocznicy urodzin Pawła Edmunda Strzeleckiego.

Zdzisław Preisner, dr (FI’2006, Oddział Polski The Explorers Club)

Współpraca: Edyta Preisner

Redakcja i przygotowanie do publikacji Róża Paszkowska

Literatura:

Słabczyński W., „Paweł Edmund Strzelecki. Pisma wybrane”, Warszawa 1960.

Słabczyński W., „Polscy podróżnicy i odkrywcy”, Warszawa 1988.

Strzelecki P. E., „Nowa Południowa Walia”, Warszawa 1958.